به بهانه سالگرد رحلت آیت‌الله مصباح یزدی با حجت‌الاسلام والمسلمین علی‌محمد قاسمی، مدیر و محقق پروژه معجم موضوعی قرآن کریم یا منشور قرآن کریم که از ابتکارات آیت‌الله مصباح یزدی بود، به گفت‌وگو نشستیم که مشروح آن را می‌خوانید.
ایکنا ـ چرا نام این معجم منشور قرآن است؟
این کار از ابتکارات علامه مصباح یزدی بود. سال‌ها قبل فرمودند: «اگر آیات قرآن به شکل موضوعی جمع آوری و در اختیار علامه طباطبایی قرار می‌گرفت چه بسا تفسیر المیزان بهتر و بیشتر از این می‌شد». وقتی ایشان پیشنهاد چنین کاری را دادند خودشان این نام را انتخاب کردند شاید وجه نامگذاری این باشد.
منشور، حجمی هندسی بوده که دارای یک زاویه راس است. نور سفید پس از عبور از منشور به هفت رنگ رنگین کمان تجزیه می‌شود. از آن‌جا که این معجم دارای یک محور اصلی به نام «الله» است و الله، نورالسموات والارض است و قرآن کریم سراسر نوراست و از طریق این منشور به موضوعات مختلف معارف اسلامی همچون انوار رنگارنگ تجزیه می‌شوند، لذا نام منشور بر آن گذاشته شد.
اصطلاح معجم به دسته‌بندی‌های لفظی یا موضوعی که دارای محتویات مرتب، مبوّب و تقسیم‌بندی‌شده باشند اطلاق می‌شود. نگارش معجم موضوعی قرآنی سابقه‌ای دیرینه ندارد، بلکه می‌توان گفت قدیمی‌ترین معجمی که در بین دانشمندان شیعه برای قرآن نگاشته شده «بحارالانوار» است که مرحوم مجلسی آن را در دوران صفویه تألیف و قبل از هر باب و موضوعی همه آیات مربوط به آن موضوع خاص را همراه با تفاسیرشان ذکر کرده است.
ایکنا_ با توجه به اینکه این معجم اولین معجم موضوعی نیست، معجم‌های موضوعی قبلی چه ایراداتی داشتند که به نگارش چنین معجمی اقدام کردید؟
علامه مجلسی با این کار ارزشمندی که انجام داده‌اند کمک شایانی به فهم آیات مربوط کردند، ولی شاید به جهت وسعت این کتاب گرانسنگ و هدف آن که پرداختن به روایات بود، نتوانستند همه موضوعات قرآنی را استقصا و آیات مربوطه را جمع‌آوری کنند. یعنی در کل بحارالانوار حدود ۹۰ موضوع اصلی و ۱۴۰۰ موضوع فرعی آمده، درحالی‌که موضوعات قرآنی به مراتب بیش از این تعداد است؛ البته معاجم دیگری نگارش یافته‌اند که هرکدام نقایصی دارند که در جای خود به آن پرداخته شده است. برای نمونه یکی از معاجم موضوعی قرآن مجید «الجامع لمواضیع آیات القرآن الکریم» تألیف محمد فارس برکات است. یکی از معایب آن این است که تنظیم و ترتیب منطقی ندارد. در این معجم عناوین و موضوعات کلی به ترتیب الهیات، عبادات، ایمان، جهاد و هجرت، رسالت، یوم‌القیامة، محرمات، احکام و حدود، قصص و تاریخ، بنی‌اسرائیل، نصارا، مسائل اجتماعی، کفر، فساد و اجرام و فسق، نفاق، شرک و مشرکان، ضرب‌المثل‌ها، علم، انسان، ابلیس یا شیطان، جن، شعرا، اخلاق حمیده و ترغیب به آن، اخلاق مذموم و نهی از آن و نهی از گناهان آمده است.
در مورد این ترتیب و تنظیم، سؤال‌های فراوانی مطرح است و آن اینکه «شعرا»، چه ویژگی داشتند که به عنوان موضوعی کلی در ردیف سایرعناوین آورده شد؟ مگر شیطان از جن نیست؟ چرا در این تقسیم‌بندی قسیم جن قرار داده شده است؟ آیا فساد، اجرام و فسق غیر از «گناهان» هستند که جایگاهی خاص در بین عناوین پیدا کرده‌اند؟ چرا در این تقسیم‌بندی کلی، شعرا، مشرکان و شیطان جایگاهی مخصوص خود دارند، ولی مؤمنان هیچ جایگاهی ندارند؟ چرا در کنار شرک، مشرکان آمده است، ولی در کنار ایمان، مؤمنان نیامده است؟ آیا جهاد و هجرت غیر از عبادات است که خود موضوعی کلی قلمداد شده است؟ ایراد دیگر معاجم موجود «فقدان ملاک و معیار جمع‌آوری آیات» است. آیا ملاک و معیار جمع‌آوری آیات را می‌توان صرفاً همان روش پیروی از واژه‌ها و کلمات دانست؟ در این صورت چه فرقی میان معجم موضوعی با معجم‌های لفظی دارد؟ آیا جمع‌آوری تک‌تک کلمه‌ها می‌تواند بیانگر تمام معارف و موضوعات قرآن باشد؟ یا در موارد زیادی ترکیب کلمات و مضمون جملات مفهم معانی هستند که واژه‌ها به تنهایی نمی‌توانند آن معنا را افاده کنند؟ برای مثال اگر به قصد یافتن صفات خدای متعال در قرآن کریم جست‌وجو کنیم به بسیاری از آیات برخورد می‌کنیم که دارای مفهومی هستند که دلالت بر برخی اوصاف الهی همچون علم، قدرت، حکمت، رحمت، ربوبیت و… دارد بی‌آنکه الفاظ آیات شریفه دلالتی بر آن اوصاف داشته باشند؛ در حالی که مثلا در «المعجم المفهرس لمواضیع القرآن الکریم» تألیف محمد حسن الحمصی، در مورد اوصاف الهی، تنها به ذکر آیاتی بسنده شده است که مثلاً دارای واژه علم و مشتقات آن بوده و مربوط به علم الهی باشد و بسیاری از معاجم دیگر نیز چنین کرده‌اند. این رویه در مورد سایر صفات الهی هم کم و بیش جریان دارد و کمتر مواردی است که آیاتی آمده باشد که تنها دلالت مفهومی داشته باشد.
مثلاً در موضوع «برزخ» در بیشتر معاجم تنها به آیاتی بسنده شده است که دارای واژه برزخ است و به آیات فراوان دیگری که به روشنی برخی مسائل برزخ را مطرح می‌کنند، کوچکترین اشاره‌ای نشده است، به طوری‌که پژوهشگر هنگام بررسی آیات برزخ در چنین معجمی ممکن است گمان کند که همه آیات برزخ در قرآن، فقط همین آیات است.
در کنار آیه ۱۰۰ مؤمنون که واژه برزخ در آن به وجود عالم برزخ(عالم بین دنیا و آخرت) اشاره می‌کند، آیات ۲۵ فرقان و ۵۵ الرحمن، که منظور از برزخ در آنها غیر از عالم برزخ است، نیز آورده شده است، در حالی که هیچ‌گونه ارتباطی با برزخ «به معنای عالم بین دنیا و آخرت» ندارند. از سوی دیگر «المعجم المفهرس لمعانی القرآن العظیم» تألیف محمد بسام رشدی الزین نیز همین کار را کرده، اما «الجامع لمواضیع آیات القرآن الکریم» هیچ اشاره‌ای به این موضوع مهم قرآنی نکرده است، در حالی که «فرهنگ قرآن» تألیف محققان مرکز فرهنگ و معارف قرآن کریم سعی کرده است همه موضوعات جنبی این موضوع را فحص و بررسی کند و ذیل عنوان کلی «برزخ» بیاورد، کمااینکه در همه موضوعات قرآنی از چنین شیوه‌ای استفاده کرده است و این امر درخور تحسین است، ولی جبران نقص تنظیم معجم به صورت «الفبایی» آوردن موضوعات کلی را نمی‌کند. چراکه کاملاً روشن است که نبود معیار و ملاک خاص یا رعایت نکردن آن در جمع‌آوری موضوعات، اشکالات مزبور را به همراه خواهد داشت.
ایکنا_ معجم موضوعی قرآن چه مزایایی دارد؟
معجم موضوعی قرآن فواید فراوانی دارد که از جمله می‌توان به این موارد اشاره کرد: تبویب و تقسیم‌بندی آیات، زمینه تفسیر موضوعی و کشف زوایای مجهول بسیاری از معارف قرآنی فراهم می‌شود، تفسیر ترتیبی آیات هم به سهولت انجام می‌پذیرد؛ چراکه با تکیه بر معجم موضوعی آیات، تفسیر برخی آیات به وسیله برخی دیگر انجام می‌پذیرد و با مشاهده مجموعه آیات مربوط به هر موضوع در معجم، به خوبی می‌توان آیات متشابه را به محکمات ارجاع داد.
ایکنا_ چه شیوه‌های برای تدوین معجم موضوعی وجود دارد و شیوه شما چه بوده است؟
تدوین معاجم موضوعی شیوه‌های مختلفی دارد، همان‌گونه که در تفاسیر موضوعی چنین است و بر همین اساس بنیان‌گذاری شده‌اند؛ یعنی در باب تفسیر موضوعی سلایق و روش‌های متعددی وجود دارد. روش ما در شیوه معجم موضوعی قرآن کریم یا منشور قرآن که در دستور کار گروه علمی تفسیر و قرآن کریم مؤسسه است، در این معجم همه موضوعات قرآن طبق شیوه «الله‌محوری» جمع‌آوری و تنظیم می‌گردند و این بهترین شیوه است؛ چراکه ترتیب بین عناوین هر موضوعی، حتی المقدور ترتیبی منطقی است، مگر در مواردی که امکان چنین ترتیبی وجود نداشته باشد؛ با این روش قرآن‌پژوه به راحتی می‌تواند از جایگاه و ارتباط موضوعات با یکدیگر در نظام برگرفته از قرآن به آسانی آگاهی یابد و نیز همه موضوعات قرآنی به بخش‌هایی کلی تقسیم شده است. سپس عناوین جزئیِ متناسب و مرتبط ذیل آنها قرار می‌گیرند، به طوری‌که ممکن است هر کدام یا برخی از این عناوین جزئی، موضوعی کلی برای عناوین جزئی‌تر دیگری باشند. علاوه بر این، همه آیات دلالت‌کننده بر یک موضوع(چه به نحو دلالت مطابقی یا التزامی یا تضمنی)، جمع‌آوری و به آنها پرداخته می‌شود و در جایگاه مناسب خود قرار می‌گیرند. علاوه بر آیات دال بر یک موضوع، احیاناً آیات نافی آن ذیل یک عنوان کلی و زیرمجموعه‌های متفاوت و منظم گردآوری می‌شوند تا مفسر موضوعی به راحتی بتواند آن را جمع‌بندی، مطالعه و بررسی کند. مثلاً آیات اثبات‌کننده شفاعت، آیات نافی شفاعت، آیات دال بر اختیار انسان و آیات نافی آن یا آیات دال بر تحت موضوعات خود و همه آنها با عنوان شفاعت، جبر و اختیار آورده شده‌اند. همچنین، موضوعات مرتبط با توجه به سیاق و لحاظ قرائن کلامی موجود در آیات قبل و بعد استخراج شده و در کنار یکدیگر قرار می‌گیرند و سپس تقسیم‌بندی متناسب با آنها انجام می‌پذیرد.
ایکنا_ با توجه به اینکه شاهد انتشار اولین جلد منشور قرآنی مؤسسه آموزشی و پژوهشی مؤسسه امام خمینی(ره) هستیم، محور‌های اساسی این منشور چیست؟
محور‌های اساسی معجم موضوعی قرآن(منشور قرآن) عبارت‌اند از: خداشناسی، جهان‌شناسی، انسان‌شناسی، راه‌شناسی، راهنماشناسی، قرآن‌شناسی، اخلاق در قرآن، جامعه و تاریخ در قرآن، حقوق و سیاست در قرآن و در نهایت اقتصاد در قرآن کریم که آنچه از بخش‌های معجم تهیه شده و در قالب نرم‌افزار و کتاب ارائه شده، بخشی از انسان‌شناسی(انسان بعد از دنیا یا معاد) با عنوان «حیات جاوید» است. آنچه از بخش‌های گفته‌شده از مرحله تحقیق و پژوهش گذر کرده و در مرحله نظارت به سر می‌برد شامل «خداشناسی با حدود ۱۴۸۰۰ استشهاد به آیات»، «جهان‌شناسی با حدود ۴۵۰۰ استشهاد به آیات»، «انسان‌شناسی با حدود ۶۰۰۰ استشهاد به آیات» و «راه و راهنماشناسی با حدود ۱۵۳۰۰ استشهاد به آیات» است، ولی در مورد بقیه محور‌ها هنوز فعالیتی صورت نگرفته است. البته بخش معاد که قسمتی از محور انسان‌شناسی است، بیش از ۹۰۰۰ آیه و بیش از ۵۰۰۰ عنوان دارد که در پاییز ۹۷ منتشر شد و امیدواریم بخش جهان‌شناسی تا اواخر سال ۱۴۰۱ آماده نشر شود.
