مزاج شناسی در طب سنتی

طب سنتي ايراني، طبي ديرينه و ريشه دار است. از گذشته هاي دور تا به امروز که ايرانيان به علوم جديدي در پزشکي دست يافته اند، بيماري يکي از محوري ترين دغدغه هاي آن ها بوده است. ايرانيان قديم نه فقط در معماري، هنر و ادبيات سرآمد عصر خود بوده اند بلکه در علوم طبيعي نيز دستاوردهاي چشمگيري داشته اند. آن چه بسياري از ما امروزه از زبان پدربزرگ ها و مادربزرگ ها درباره تغذيه، درمان دل درد، قولنج کودکان و… مي شنويم، در واقع حاصل علم آموزي اجدادمان است. چند سالي است که توجه به طب سنتي و دستاوردهاي بي بديل آن در سلامت جسماني و رواني بيشتر شده است و اهميت آن روز به روز آشکارتر مي شود. صفحه خانواده و سلامت براساس رسالت هميشگي خود که اطلاع رساني و فرهنگ سازي در زمينه سلامت و مباحث مربوط به آن است، اين بار هم با يکي از محققان و پژوهشگران طب سنتي گفت وگو کرده است که در پي مي آيد.

طب سنتي و طب اسلامي
طب سنتي يکي از بزرگ ترين دستاوردهاي ايرانيان است که دانستن اصول آن در حفظ سلامت و پيشگيري از بيماري ها نقش اساسي ايفا مي کند.دکتر رضا منتظر محقق و پژوهشگر طب سنتي در گفت وگو با خراسان ضمن تبيين تفاوت هاي طب سنتي و اسلامي چنين مي گويد: از نظر تاريخي طب سنتي در ابتدا از ايران شروع شد و در گذر زمان به يونان رسيد و با تلاش بقراط و جالينوس به بالندگي رسيد و سپس به ايران بازگردانده شد. حکمايي مثل بوعلي سينا، زکرياي رازي و سيداسماعيل جرجاني طب سنتي را که از يونان به دست آن ها رسيده بود بار ديگر پرورش دادند و به بالندگي رساندند، در طب سنتي ايران، مزاج شناسي جايگاه بسيار ويژه اي دارد و تا مزاج بيمار مشخص نشود، بيماري او قابل درمان نخواهد بود. در اين طب و طب اسلامي که تفاوت ها و شباهت هايي به هم دارند، مزاج شناسي جايگاه ويژه اي دارد. طب اسلامي را طبي تعريف کرده اند که در تشخيص و درمان از وحي الهام گرفته و از آن چه در آيات قرآن کريم و روايات معتبر و رساله ذهبيه آمده است، استفاده مي شود.


ضرورت مزاج شناسي
دکتر منتظر با اشاره به آيه «ولا رطب و لا يابس الافي کتاب مبين» درباره مفهوم خشک (يابس) و رطب (مرطوب) در اين آيه توضيح مي دهد: خداوند متعال کل عالم هستي را به ۲ شق بزرگ خشک و تر تقسيم و علم تمام عالم را در کتاب مبين محفوظ کرده است. در نهج البلاغه نيز حضرت علي(ع) در خطبه اول وجود انسان را ترکيبي از ۴ خلط شامل گرمي، سردي، تر و خشک مي داند. بنابراين مزاج اساس خلقت است و نمي توان در حفظ سلامت و در حوزه درمان از آن غافل بود. در حالي که در پزشکي امروز متاسفانه اين اصل به کلي فراموش شده است و به عنوان مثال براي درمان ديابت به فردي که طبيعت گرم يا سرد دارد يک مدل دارو داده مي شود. در حالي که در پزشکي سنتي، تشخيص مزاج در ابتداي کار انجام و سپس به حوزه درمان پرداخته مي شود.


انواع مزاج ها
استاد دانشگاه علوم اسلامي رضوي درباره انواع مزاج ها مي گويد: ۴ نوع مزاج کلي وجود دارد. ۲ مزاج گرم و ۲ مزاج سرد و ۲ مزاج خشک و ۲ مزاج تر است، ترکيب آن ها مزاج گرم و مرطوب، گرم و خشک و سرد و مرطوب و سرد و خشک را تشکيل مي دهد. ممکن است فردي از نظر گرمي و سردي معتدل باشد اما از نظر خشکي و تري زياد باشد. در اين جا مي گوييم که مزاج فرد تر است. در واقع مزاجي که بر ديگر مزاج ها غلبه دارد، تعيين کننده مزاج فرد است.
بنابراين ۴ مزاج مفرد هم داريم که عبارت است از سرد، گرم، خشک و تر. فردي که مزاجش گرم و خشک است، صفراوي مزاج است. بدن اين دسته افراد حرارت زيادي دارد، پوستشان اغلب خشک است، اغلب لاغر هستند، عطش زيادي دارند، اگر فردي بداند مزاجش گرم و خشک است مي تواند در رژيم غذايي خود نکاتي را لحاظ کند؛ به عنوان مثال نبايد از ادويه زياد استفاده کند. زيرا ادويه حرارت بدن را بالا مي برد و در مقابل بايد از مواد غذايي سرد و مرطوب استفاده کند مثل کاهو، خيار، آلو. افرادي که مزاجشان سرد و مرطوب است، بلغمي مزاج هستند. بيشتر آن ها بدنشان سرد است و رطوبت زيادي دارد. اين افراد نبايد از ماست يا کاهو زياد استفاده کنند. در عوض بايد ادويه، گردو، دارچين، زنجبيل، خرما، زيتون بيشتر مصرف کنند.
کساني که طبيعت گرم و مرطوب دارند افراد پرخون هستندو حجم خون در بدنشان بيش از حد معمول است و به همين دليل به راحتي چهره شان سرخ و برافروخته مي شود. زود عصباني مي شوند، گرمايي هستند، عرق زيادي مي کنند و حالت برافروختگي، کلافگي و سنگيني روي سينه دارند. در روايات آمده است که پيامبر(ص) فرمود: «حجامت کنيد قبل از آن که غليان خون شما را بکشد» غليان خون در واقع غلبه دم (خون) است و در اصطلاح به اين دسته از افراد دموي مزاج هم مي گويند. اين دسته از افراد بيشتر در معرض سکته قرار دارند و بايد غذاهاي سرد و خشک بيشتر بخورند. ترشي، سرکه، آبليمو، آبغوره، کاهو، عرقي جات خنک، شاه تره و کاسني براي آن ها مفيد است. مصرف گوشت براي دموي مزاج ها مفيد نيست زيرا خون بدن آن ها را زياد مي کند.
حجامت براي کم کردن غلظت خون براي اين دسته از افراد بسيار مفيد است. در مواردي اين افراد به خون دماغ دچار مي شوند و در اين حالت بدن در واقع نسبت به پرخوني واکنش نشان مي دهد و خون را دفع مي کند.در مزاج سرد و خشک که سودا گفته مي شود هم نشانه هايي براي تشخيص وجود دارد بيشتر سودايي مزاج ها لاغر هستند، کف دست و پايشان عرق مي کند و به علت مزاج خود از نظر روحي- رواني دچار مشکل مي شوند. وسواس و ترديد زيادي دارند و ضعف حافظه پيدا مي کنند. سودايي مزاج ها نمي توانند به ديگران اعتماد کافي کنند و دايم تغيير عقيده مي دهند. نکته اين جاست که مصرف بسياري از فست فودها و غذاهاي آماده، سودا را زياد مي کند و شايد يکي از دلايل کم تحملي و پرخاشگري و ناهنجاري هاي رفتاري در نسل جوان، افزايش سوداي ناشي از تغذيه ناسالم امروزي باشد، بهتر است افراد سودايي خاکشير زيادي مصرف کنند و توت، گوشت گوسفند، ماهي، شربت سکنجبين را در رژيم خود بگنجانند و گوشت گاو و گوساله کمتر مصرف کنند.
گاهي فردي مزاج ترکيبي دارد يعني پس از بررسي مشخص مي شود معده فرد سرد و کبدش گرم است. اين فرد اگر سردي بخورد ضعف مي کند و اگر گرمي بخورد پوستش ملتهب مي شود و پزشک بايد مزاج فرد را به طور دقيق مشخص و سپس تلاش کند او را طبق مزاج ترکيبي اش درمان کند. فراموش نکنيد که اساس سلامت در طب سنتي برقراري تعادل مزاجي است به نحوي که هيچ مزاجي بر ديگري غلبه نداشته باشد. حتي گفته مي شود فلسفه مرگ و پايان عمر در طب سنتي غلبه يکي از اين ۴ طبع بر ۳ طبع ديگر است.دکتر منتظر با اشاره به افزايش آگاهي مردم و پزشکان از طب سنتي و مزاج شناسي تاکيد مي کند: هنوز تا شرايط مطلوب و رواج طب سنتي به نحوي که مردم بتوانند کم ضررترين شيوه درماني را براي امراض خود به کار ببرند، فاصله داريم. البته براي مبارزه با مشکلاتي مانند چاقي يا بيماري هاي قلبي قبل از اطلاع رساني درباره طب سنتي بايد تلاش کرد تا مردم را نسبت به خطرات مصرف غذاهاي آماده و فست فودها آگاه کرد.
مردم بايد خطرات ناشي از مصرف مواد افزودني و غيرمجاز را در مواد غذايي جدي بگيرند زيرا هر بيماري از معده شروع مي شود چنان که در طب اسلامي به نقل از پيامبر اکرم(ص) آمده است که معده خانه بيماري ها و پرهيز راس درمان است. در طب اسلامي تلاش مي شود اصول تغذيه سالم به بيماران گفته شود که در صورت رعايت اين نکات از بروز بسياري از بيماري ها پيشگيري مي شود

تعريف انواع مزاج ها در طب سنتي
در طب اسلامي، ايراني براي درمان بيماري و پيش گيري از آن بايد ابتدا انواع مزاج ها را شناخت و براساس اين شناخت به درمان بيماري پرداخت. متخصصان اين رشته ۴ نوع مزاج گرم و خشک، گرم و تر، سرد و خشک، و سرد و تر را بيان مي کنند و براساس اين به بيمار دارو و رژيم غذايي مناسب را تجويز مي کنند.متخصصان طب سنتي بر اين باورند که رژيم غذايي شامل فست فودها و غذاي آماده باعث افزايش سودا مي شود و شايد يکي از دلايل کم تحملي و پرخاشگري و ناهنجاري هاي رفتاري به دليل افزايش سوداي ناشي از تغذيه ناسالم امروزي باشد.